[ Strona główna ]

RACJE

Numer 16

Styczeń 2025

A. O. Bird

Nie istnieje filozofia faszyzmu. Istnieje tylko psychologia faszyzmu.

Wstęp

Co to znaczy, że istnieje tylko psychologia faszyzmu? Otóż oznacza to, że faszyzm jest społeczno-polityczną patologią i nie może być traktowany jako dojrzała filozofia lub nawet ideologia polityczna.

Pogląd ten nie ma jak dotąd wielu zwolenników, jednak u autorów takich jak Bertrand Russell i Wilhelm Reich znajdziemy argumenty dobrze broniące tego przekonania. Przyjrzyjmy się ich argumentacji.

Bertrand Russell o faszyzmie

Russell wymienia następujące zjawiska i przemiany społeczno-kulturowe, którymi wyjaśnia powstanie faszyzmu w XX wieku:

„ Porównując świat 1920 r. ze światem 1820 r. stwierdzamy, że nastąpiło wzmocnienie władzy wielkich przemysłowców, pracowników najemnych, kobiet i heretyków (…). (Przez „heretyków” rozumiem tych, których religia nie jest religią rządu ich kraju.) W związku z tym
nastąpiło osłabienie władzy monarchów, arystokracji, duchownych, niższych klas średnich i mężczyzn w przeciwieństwie do kobiet. — ( Russell, 1996, s. 432 ).

Według Russella resentyment, nietolerancja, nieuczciwość i duma to emocje, które wyjaśniają powstanie faszyzmu. I jeszcze jedno: preferowanie siły w przeciwieństwie do racjonalności. Russell rozwija tę myśl następująco:

„Wszyscy przedstawiciele szkoły myślenia, z której wyrósł faszyzm, mają pewne wspólne cechy. Szukają motywacji raczej w woli niż w uczuciu lub poznaniu; cenią władzę bardziej niż szczęście; wolą rozstrzygać spory siłą niż argumentami, wolą wojnę od pokoju, arystokrację od demokracji i propagandę od naukowej bezstronności” — ( Russell 1996, s. 427 ).

Ale w jaki sposób propaganda może zatriumfować nad wiedzą naukową? Nauka się nie obroni? Russell dobrze zdaje sobie sprawę, że we współczesnym świecie, z różnych powodów, wielkie wpływy zyskał relatywizm, w wyniku czego w sferze społecznej i w nauce zaczęły współistnieć sprzeczne prawdy. To spowodowało, że faszyzm stał się brutalną odpowiedzią na problemy, które nie znalazły jeszcze ostatecznego, racjonalnego rozwiązania. Russel kontynuuje:

„Jeśli zwątpimy w racjonalną argumentację, jedynym możliwym rozwiązaniem sporów między różnymi „prawdami” jest wojna i rywalizacja w propagandowym szaleństwie.

(…)

Z tego powodu racjonalność, w sensie odwoływania się do uniwersalnego i bezosobowego kryterium prawdy, ma ogromne znaczenie dla pomyślności gatunku ludzkiego, nie tylko w epokach, w których z łatwością panuje, ale także, a nawet bardziej, w tych mniej szczęśliwych czasach, w których jest pogardzana i odrzucana jako próżne marzenie ludzi, którym brakuje męskości, by zabijać tam, gdzie nie mogą się porozumieć” ( Russell , 1996, s. 435 ).

Wilhelm Reich o faszyzmie

Reich uważa, że irracjonalne przywiązanie do mistycyzmu, autorytaryzmu i konserwatywnych praktyk są głównymi przyczynami faszyzmu i wierzy, że lekarstwem na tę patologię jest praktykowanie postępowej psychologii (która doprowadzi do rewolucji seksualnej?). Tylko dzięki takiej rewolucji społeczeństwo będzie mogło doświadczyć oświecenia i wolności.

Zobaczmy, jak doszedł do tych wniosków. Najpierw przyjął, że sama teoria marksistowska nie byłaby w stanie promować takiej rewolucji kulturalnej. Marksizm „sztywno i jednostronnie uzależnia ideologię od ekonomii i nie dostrzega zależności rozwoju gospodarczego od ideologii” — (Reich, 2013 ).

Zgodnie z klasyczną tezą marksistowską, ideologia (nadbudowa) jest kształtowana przez panujący system gospodarczy i stosunki pracy. Natomiast dla Reicha i Russella, równie ważną rolę w kształtowaniu ideologii odgrywa rozwój idei. Russell uważa:

„Znajdująca szerokie poparcie doktryna polityczna powstaje z reguły w wyniku działania dwóch różnych przyczyn. Z jednej strony istnieją jej intelektualni poprzednicy: ludzie, którzy stworzyli teorie, które wyrosły, w wyniku rozwoju lub krytyki z poprzednich teorii. Z drugiej strony istnieją okoliczności ekonomiczne i polityczne, które predysponują ludzi do akceptowania poglądów sprzyjających określonym nastrojom” — ( Russell, 1996, s.423 ).

Idea, w myśl której społeczeństwo dojrzewa i buduje swoją własną kulturę także poprzez rozwój intelektualny, jest według Reicha nie do pogodzenia z marksistowskim materializmem. Reich wykazuje to wyraźnie w następującym przykładzie, w którym cytuje Lenina (przywódcę rewolucji rosyjskiej) i proponuje rozwiązanie tego, co dla Lenina jest ewidentnie tajemnicą.

„Kilkakrotnie władza militarna przechodziła w ręce żołnierzy, ale prawie nigdy nie była ona w pełni wykorzystywana. Żołnierze wahali się. W kilka godzin po tym, jak pozbyli się znienawidzonego przełożonego, wypuścili pozostałych, podjęli pertraktacje z władzami, a potem dali się rozstrzelać, poddali karze, ponownie zaprzęgli w jarzmo”. — (Reich, 2013 ).

Reich w następujący sposób wyjaśnia to pełne sprzeczności postępowanie żołnierzy rewolucji:

„ Każdy mistyk wyjaśni takie zachowanie na podstawie wiecznej natury moralnej człowieka, która, jak twierdzi, zabrania buntu przeciwko boskiemu planowi i „autorytetowi państwa” oraz jego przedstawicielom. Wulgarny marksista po prostu lekceważy takie zjawiska i nie miałby dla nich ani zrozumienia, ani wyjaśnienia, ponieważ nie da się ich wytłumaczyć z czysto ekonomicznego punktu widzenia. Koncepcja freudowska jest znacznie bliższa faktom, ponieważ uznaje takie zachowanie za efekt dziecięcego poczucia winy wobec postaci ojca” — ( Reich, 2013 ).

Krótko mówiąc, dla Reicha faszyści i inni nieoświeceni ludzie są pełni sprzeczności, stłumieni przez poczucie winy i potrzebują leczenia psychologicznego. Jego zdaniem faszyzm jest jak choroba wieku dziecięcego, która wymaga opieki psychologicznej, aby zostać właściwie wyleczona.

Leandro Konder o faszyzmie

Konder jest marksistowskim intelektualistą, a najbardziej interesującą rzeczą w jego ściśle marksistowskim spojrzeniu na faszyzm jest to, że według Marksa klasa robotnicza jest „wiodącym aktorem współczesnej historii”, a zatem klasa robotnicza jest lub powinna być głównym aktorem politycznym zdolnym do obrony przed faszyzmem.

Według Kondera czekanie, aż gazety, rządy czy armia powstrzymają rozwój faszyzmu lub nazizmu (robią coś tylko wtedy, gdy zagrożone są ich interesy), byłoby bezcelowe. Tylko klasa robotnicza jest w stanie przewodzić i bronić demokratycznego i postępowego społeczeństwa. W końcu nie można oczekiwać rewolucyjnego impetu od tych, którzy czerpią największe korzyści ze społeczeństwa kapitalistycznego lub faszystowskiego.

Tak więc, według Kondera, faszyzm rozwija się wtedy, gdy możliwe jest przechytrzenie rewolucyjnego impetu klasy robotniczej. Konder uważa, że faszyzm jest „ ruchem politycznym o konserwatywnej treści społecznej, ukrywający się pod maską „modernizacji”, kierujący się ideologią radykalnego pragmatyzmu, korzystający z mitów irracjonalistycznych i godzący je z racjonalistyczno-formalnymi procedurami typu manipulacyjnego. (…) Jego wzrost w kraju zakłada szczególne warunki historyczne: zakłada reakcyjne przygotowanie zdolne do podkopania podstaw potencjalnie antyfaszystowskich sił (osłabienie ich wpływu na masy)” — ( Konder, 2009, s.14 ).

Ale faszyzm to nie tylko propaganda …

W przeciwieństwie do Reicha czy Russella, Konder wierzy, że może istnieć spójna filozofia faszystowska. Oznacza to, że faszyzm niekoniecznie jest ideologią wewnętrznie sprzeczną. Jego zdaniem „Marks uważał, że na obecnym etapie historii ludzkość jest przygotowana do rewolucyjnej akcji proletariatu, aby położyć kres walce klasowej i stworzyć komunizm. Z drugiej strony Mussolini postrzegał walkę klas jako stały aspekt ludzkiej egzystencji, tragiczną rzeczywistość nie do pokonania. Według niego należało zdyscyplinować „walkę klas”, a jedynym możliwym inicjatorami tej akcji dyscyplinującej musiałaby być elita nowego typu, energiczna i chętna do wszystkiego” — (Konder, 2009, s.32 ) .

Oznacza to, że faszyzm byłby takim wrogiem, którego nie należy lekceważyć. Faszyzm chce wyeliminować lub podporządkować sobie dużą część społeczeństwa i wykorzystuje wszelkie środki niezbędne do osiągnięcia tego celu.

Uwagi końcowe

W swoim artykule wykorzystałem argumenty pochodzące z trzech tekstów, biorąc po jednym od każdego z intelektualistów: Russella, Kondera i Reicha. Ale w tych tekstach znajdziecie o wiele więcej argumentów i interpretacji faszyzmu niż podane przeze mnie. Teksty te to:

Reich, Wilhelm. Masowa psychologia faszyzmu . wyd. Farrar Straus Giroux, 2013.

Konder, Leandro. Introdução Ao Fascismo . wyd. Expressão Popular, 1977.

Russel, Bertrand. Świeże spojrzenie na empiryzm: część VII, rozdział: Przodkowie faszyzmu . wyd. Routledge, 1996.

Oprócz tych tekstów polecam również filmy: Miłość, praca i wiedza: życie i próby Wilhelma Reicha oraz Stulecie jaźni dla tych, którzy chcą dowiedzieć się więcej o związkach między psychoanalizą, Reichem i światem reklamy.

Powstało wiele filmów o II wojnie światowej lub o nazizmie i faszyzmie, ale te dwa: Vincere i Amen są szczególnie ciekawe, gdyż wyjaśniają popularność, jaką faszyzm i nazizm zyskały w okresie dochodzenia do władzy.