[ Strona główna ]

RACJE

numer 7

GRUDZIEŃ 2021


ZALĘKNIONE SPOŁECZEŃSTWO

Andrzej Lipiński w rozmowie z Heinzem Bude


Lęk jako pierwotne uczucie łączące ludzi wszystkich kultur i warstw społecznych, towarzyszy nam przez całe życie. Czy tytuł „Zalęknione społeczeństwo” oznacza, że współczesny człowiek, żyjący w najbardziej bezpiecznych czasach w historii, nie radzi sobie z tym uczuciem?

Heinz Bude: Moja analiza dotyczy zmian, jakie zaszły w społeczeństwach Zachodu na przełomie ostatnich 40 lat. Ważnym i nowym elementem tych zmian było odkrycie, że jednostka może być społecznym aktorem. Dla mojego pokolenia był to wyzwalający okres, doświadczaliśmy poczucia indywidualnej sprawczości. Ten nowy duch wyrażał się np. w muzyce hasłem „there is no future”, ale był to duch pozytywny, bo jeśli już nie było przed nami przyszłości, to tym bardziej wierzyliśmy, że możemy zdziałać coś tu i teraz. Ta nagła odwilż społeczna doprowadziła do umocnienia się idei silnego indywiduum i przekonania, że każdy może osiągnąć praktycznie wszystko i nie potrzebuje do tego niczyjej pomocy.

A.L.: Ale to silne indywiduum żyło także duchem wspólnoty...

H.B.: Tak, łączyliśmy się w grupy i razem okupowaliśmy puste budynki, każdy odkrywał w tym wspólnym działaniu poczucie własnej siły. Jednak w „szalonych latach 90.” doszło do absolutyzacji indywidualnego potencjału i umocnienia się społecznego przekonania, że do realizacji własnych celów nie potrzebujemy już innych. Wyraźną oznaką tych zmian jest nowe rozumienie pojęcia solidarności, która nie odnosi się już do całego społeczeństwa, lecz tylko do tych, którzy potrzebują pomocy. George W. Bush nazwał to „społeczeństwem własności“ – każdy jest sam sobie właścicielem i sam musi dbać o własne interesy. Ta filozofia życiowa przechodzi obecnie poważny kryzys, który jest punktem wyjścia dla mojej analizy „zalęknionego społeczeństwa” – to silne dotychczas indywiduum zaczyna odkrywać w sobie głębokie lęki.

A.L.: Klasyczny obraz człowieka zalęknionego to podobno mężczyzna wspinający się po szczeblach drabiny społecznej. Czego się boi? I rzeczywiście odczuwa większy lęk niż współczesna kobieta?

H.B.: Dzisiaj nie żyjemy już w świecie, w którym trzeba było zakasać rękawy i zabrać się do pracy. Uwolniona od społecznych więzi jednostka chce zachować różne opcje działania, analizuje rozmaite scenariusze i szuka alternatywnych rozwiązań. To bogactwo możliwości rodzi trzy formy społecznych lęków. Pierwszy z nich to lęk przed przegapieniem czegoś ważnego. Drugą formą, dotykającą głównie bogate społeczeństwa o dużym spektrum możliwości, jest lęk przed odpadnięciem z gry wskutek zbyt słabych kompetencji, braku odpowiednich zasobów albo odwagi. Trzeci rodzaj ma swoje źródło w ciągłej niepewności co do wyboru właściwej drogi i ryzyka niewykorzystania życiowych szans. Klasyczny męski typ jednostki zalęknionej to postać charakterystyczna dla okresu powojennego, kiedy w obliczu permanentnej konkurencji trzeba było się przebić w bardzo konkretnych sytuacjach. Tamten lęk przed zbyt małą siłą przebicia został zastąpiony lękiem przed pozostaniem w tyle, a ten dotyczy nie tylko mężczyzn, lecz także wyemancypowanych kobiet.

A.L.: Czy przywoływane często materialne rozwarstwienie społeczne, wydające zwycięzców i przegranych, nie jest głównym źródłem lęków trapiących społeczeństwa Zachodu?

H.B.: Myślę, że tak. Z jednej strony w krajach wysoko rozwiniętych jest duża grupa ludzi, którzy mają świetną pracę (ang. lovely jobs), dającą im poczucie sprawczości i bycia ważnym, ale tylko tak długo, dopóki są pewni siebie, potrafią się czymś wykazać i znajdują uznanie. Po drugiej stronie ulicy mieszkają ci, którzy harują za marne pieniądze (ang. lousy jobs). Rozwarstwienie między tymi grupami w ostatnich latach mocno się pogłębiło, stając się istotną przyczyną omawianych lęków. Osoby po studiach nie mają dziś żadnej pewności, czy znajdą dobrą pracę z oferty lovely jobs, jednocześnie rzucający studia młodzi ludzie z dość niekonwencjonalnym życiorysem i oryginalnymi pomysłami nierzadko robią tak wielkie pieniądze, że krótko po 40-tce kończą karierę, prowadząc dalej piękne i spokojne życie.

A.L.: Lęki przegranych są zrozumiałe, ci ludzie czują się poniżeni i muszą wiązać koniec z końcem. Ale czego boją się społeczni zwycięzcy?

H.B.: Zwycięzcy mają wiele do stracenia. Wyobraźmy sobie skutki coraz większego rozpowszechnienia inteligentnych systemów eksperckich dla pracy prawników, doradców podatkowych, agentów ubezpieczeniowych czy pracowników banków. Nowe technologie generują „pełzającą niepewność” w wielu zawodach i sferach życia, które do niedawna uchodziły za ekskluzywne i stabilne. Cyfryzacja i skutki postępującej globalizacji to żyzna gleba dla lęków narastających w strefie komfortu bogatych społeczeństw.

A.L.: Pisze Pan, że potrzebna jest nowa kultura sukcesu, nagradzająca zwycięzców, ale jednocześnie dbająca o prawa i godność przegranych. Jak ją urzeczywistnić?

H.B.: Problemem społeczeństw zachodnich jest brak wspólnych narracji, partie masowe przestały być atrakcyjne. Narracja nowej kultury musi przemawiać do wszystkich – do ludzi sukcesu i tych, którzy potrzebują wsparcia; do hołdujących wartościom statusu społecznego i do jego przeciwników; do tradycyjnej „klasy większościowej” ale także do imigrantów i ludzi pozostających w tyle.

A.L.: W krajach rozwiniętych najbardziej zalęknioną warstwą jest wciąż stabilna klasa średnia. Jak więc powinna brzmieć postulowana przez Pana „wiodąca idea klasy średniej”, która zadziała pojednawczo i pozwoli wyrównać dysproporcje między różnymi środowiskami tej klasy?

H.B.: Stworzenie takiej wizji nie jest łatwe. Jednym z jej najważniejszych aspektów musi być solidarność, wszak jest to bezpośrednia odpowiedź na problem lęku, najlepszy, być może jedyny środek na społeczne rozgoryczenie. Ale rozbudzenie solidarności na szerszą skalę jest w tej chwili wyjątkowo trudne, brak bowiem kolektywnej płaszczyzny, która byłby dla niej punktem oparcia. Rozumienie tego pojęcia w duchu wcześniejszych ruchów robotniczych, odgrywające ważną rolę także w historii polskiej Solidarności, oznaczało wspólnotę ciemiężonych i wyzyskiwanych, wzajemne wsparcie w walce przeciw klasom rządzącym.

A.L.: Ówczesne poczucie solidarności karmiło się świadomością niesprawiedliwości i buntem wobec ucisku i wykorzystania. Dzisiejsze lęki społeczne są w obliczu „błyszczącej powierzchni rzeczywistości” wyjątkowo rozmyte i paraliżujące…

H.B.: Stąd też dla silnego, ale zastraszonego indywiduum, które straciło do siebie zaufanie, istnieje dziś tylko jeden ważny przekaz: Rozwiązanie możemy znaleźć wyłącznie wspólnymi siłami, wszak wszyscy inni boją się tak samo jak ty. Solidarność nie jest postawą, którą należy przyjąć jedynie wobec potrzebujących. To fundament życia opartego na wzajemnym uzależnieniu i więzi wszystkich ludzi. Takie uzależnienie jest zdecydowanie lepszą opcją niż wewnętrzny paraliż wywołany nieokreślonym i trudnym do ogarnięcia strachem.

A.L.: Może tym problemem powinna zająć się psychologia?

H.B.: Niewątpliwie jest w tej problematyce także wiele elementów psychologicznych, ale nade wszystko widzę tu kwestię polityczną. To trochę tak, jak ze skutkami zmian klimatycznych – samemu trudno zrobić cokolwiek dla własnych dzieci czy wnuków, musimy połączyć siły, żeby szukać sensownych i trwałych rozwiązań. Nadzieja na ich znalezienie w tym właśnie, że wszyscy jesteśmy na siebie zdani.

A. L.: Czy szukanie sposobów na pozbycie się albo przynajmniej załagodzenie lęków obywateli nie powinno być też zadaniem państwa?

H.B.: Państwo ma naturalnie obowiązek pomagać swoim obywatelom, ale politycy nie są w stanie całkowicie uleczyć społecznych obaw. Mogą jedynie zmniejszyć lęk ludzi przed tymi lękami. Taki rodzaj społecznej terapii wydaje się szczególnie ważny dlatego, że krytykę tego niepewnego stanu uprawiają dziś głównie siły prawicowe. Prawica podejmuje temat ochrony przed współczesnymi zagrożeniami i postuluje solidarność, ale wyłącznie w bardzo ekskluzywnej formie, skierowaną zawsze przeciwko „innym”, jest to obecnie przekaz szalenie atrakcyjny.

A.L.: Taki stan permanentnej gotowości bojowej przeciwko „innym” nie przynosi ulgi, to chyba marny środek na uleczenie zbiorowych lęków?

H.B.: Dlatego nie można radzić obywatelom „zerkającym” w prawą stronę, żeby sami szukali lekarstwa na własne lęki. To wielce naiwna strategia, chowanie głowy w piasek w obliczu konkretnych problemów. Ważnym elementem konstrukcji silnej jednostki jest również przekonanie, że kształt otaczającego świata to przede wszystkim rezultat jej wyborów. A przecież rzeczywistość jest inna, pełna problemów i wyzwań, których z reguły nie wybieramy z własnej woli i często nie potrafimy rozwiązać sami. W tym rozpoznaniu wyraża się cała prawda o ludzkiej naturze, ale dla pokoleń, które dorastały na przełomie ostatnich 40-50 lat, jest ona źródłem ogromnego rozczarowania i pogubienia.

A.L.: Indyjski filozof Shankara napisał, że „zdolność właściwego rozróżniania” pozwala rozpoznać prawdziwą naturę bytu i rozprasza nękające nas lęki. Możemy uczyć się tej zdolności i rozwijać ją w procesie socjalizacji, poprzez wychowanie i edukację?

H.B.: Obawiam się, że nie jest to takie oczywiste. Angielski psychoanalityk, Donald W. Winnicott, wykazał, że podstawą dla przejęcia odpowiedzialności za innych jest zdolność bycia samemu. Samotność jest nie tylko „drugą twarzą” wolności, ale także warunkiem wykrzesania w sobie odruchów prospołecznych, zatem rozbudzanie solidarności wymagałoby ćwiczenia sztuki bycia sam na sam z sobą. Trzeba by się dobrze zastanowić, jak wbudować rozwijanie tej sztuki w proces edukacji… Z pewnością nie poprzez tworzenie w placówkach edukacyjnych „bezpiecznych przestrzeni”, które chroniłyby młodego człowieka przed konfrontacją z jego światem wewnętrznym.

A.L.: Może młodym ludziom brakuje dziś tej długiej i uciążliwej drogi wewnętrznego rozwoju z powieści edukacyjnych, która prowadziła do wykształcenia własnej życiowej perspektywy?

H.B.: Socjolog David Riesman w książce „Samotny tłum” wykazał, że model człowieka z powieści edukacyjnej (Bildungsroman) zdezaktualizował się. To była koncepcja dla „charakteru wewnątrzsterownego”, który, kierując się wewnętrznym kompasem, idzie przez świat otwierających się możliwości. Dla współczesnego „charakteru zewnątrzsterownego” punktem odniesienia są przede wszystkim inni. W naszym kurczącym się świecie, w gęstwinie powiązań wszystkich z wszystkimi, liczy się elastyczność i gotowość do kompromisów i odgrywania różnych ról. Jesteśmy dziś – jak twierdzi Riesman – „ludźmi-radarami”, myślimy tak jak wszyscy, poddajemy się tyrani zbiorowych marzeń i poglądów. „Piekło to inni”, pisał Sartre – inni zawsze wyglądają lepiej, są mądrzejsi i lepiej sobie w życiu radzą. A ja – kim tak naprawdę jestem? Co mam do zaoferowania? Kiedy jestem sobą? Dziś media społecznościowe dodatkowo wzmagają te wątpliwości.

A.L.: Leczenie lęków przez porównywanie się z innymi to metoda chyba równie nieskuteczna jak w przypadku poszukiwania szczęścia – z reguły wierzymy, że inni są szczęśliwsi od nas, co sprawia, że nasze zadowolenie z życia jeszcze bardziej maleje…

H.B.: Nie każda forma porównywania się z innymi automatycznie umniejsza nasze poczucie zadowolenia. Bez porównywania się trudno byłoby znaleźć swoje miejsce w społeczności, trzeba tylko przy tym pamiętać, żeby kierować się zdrowym rozsądkiem. Według socjologa Niklasa Luhmanna ludzie budują swoją tożsamość na zasadzie negacji – nie jestem taki jak oni, nie potrzebuję tej czy innej rzeczy, nie oglądam takich filmów, nie muszę mieć zawsze najnowszego modelu auta. Problem w tym, że gdy kiedyś usłyszymy pytanie „To kim ty właściwie jesteś?”, odpowiedzią może być jedynie tautologia „Ja to prostu ja.”, ale już uświadomienie sobie, co to naprawdę znaczy, jest sprawą niezwykle trudną.

A.L.: Współczesna kultura przezwyciężania lęków bazuje w dużej mierze na kompulsywnej konsumpcji i zaspokajaniu pragnień i sztucznie wyzwalanych potrzeb. Ten stan „pędzącej stagnacji” (Hartmut Rosa) zdaje się być ślepą uliczką?

H.B.: W tym kontekście ważne jest też inne pojęcie ukute przez socjologa Hartmuta Rosa – niedostępność, ale nie jako źródło lęku, tylko jako odzwierciedlenie naszych głębokich tęsknot. Rzeczy dostępne wprowadzają wewnętrzny niepokój i zmuszają nas do gorączkowych działań, za to w obliczu zjawisk niedostępnych uspokajamy się, dlatego w świecie przepychu zaczynamy je cenić i tęsknimy za nimi. Jednym z nich jest mała ojczyzna (niem. Heimat), nie w znaczeniu regresji czy konserwatywnych tendencji, lecz jako wyobrażenie miejsca, którego nie możemy sobie po prostu wybrać, gdzie kwestie własnych korzeni i odnalezienia wewnętrznego spokoju zawsze pozostają otwarte.

A.L.: Łagodzenie kolektywnych lęków za pomocą racjonalnych argumentów zdaje się być sprawą niełatwą. Może bardziej obiecujące byłoby przemawianie do indywidualnego poczucia sprawczości?

H.B. Tak, ale w taki sposób, żeby przekuć ją w sprawczość społeczną. Indywidualna sprawczość to dosyć niebezpieczna forma, ukierunkowana wyłącznie na doświadczanie przez jednostkę sensu własnego działania. Nie możemy zapominać, że sprawczość jednostkowa może urzeczywistniać się tylko w obrębie szerszego kontekstu społecznego. To dzięki współpracy z innymi ludźmi kształtujemy własną tożsamość i jeśli sami nie wnosimy nic w tę wspólną przestrzeń, w pewnym sensie ograniczamy także ich możliwości.

A.L.: Ludzie zawsze szukali ukojenia przed strachem w religii i rozmaitych koncepcjach mistycznych. Nowoczesność krok po kroku odczarowywała te strefy bezpieczeństwa, niewiele dając w zamian. Czy jest w takim razie „współwinna” narastaniu społecznych lęków?

H.B. Wszelkie formy sacrum mają moc oswajania i łagodzenia lęków. Wskutek zaniku tych obszarów wielu ludzi wpada w czarną dziurę, bo nie znajdują alternatywnych sposobów na „zmaterializowanie” indywidualnych lęków w zewnętrznych symbolach. Już sama semantyka takich wyrazów jak Bóg, szatan, pokusa, wina czy odkupienie zawiera ogromny potencjał kanalizowania własnych lęków. Wraz z przemijaniem sakralnych światów odchodzi w przeszłość cały system leczenia ludzkich lęków, pozostawiając samotną i zdaną na własne siły jednostkę.

A.L.: To zagubione i samotne indywiduum próbuje sobie radzić albo poprzez utożsamianie się z kolektywem i tym sposobem trafia prosto do „piekła innych” Sartre´a, albo w procesie sekularyzacji stwarza sobie innych bogów i nowe obiekty sakralne…

H.B. Proces sekularyzacji jest, w moim przekonaniu, zjawiskiem pozytywnym, sprzyjającym umacnianiu się wartości humanistycznych i oświeceniowych. Problematyczna za to wydaje mi ucieczka w stronę bóstw zastępczych i nowych symboli sakralnych, trend, który nazwałbym profanizacją. Émile Durkheim pisał o tym, że każde społeczeństwo potrzebuje dychotomii sacrum - profanum. Kiedy postępująca sekularyzacja dokonuje spustoszenia w świecie sakralnym, ludzie zaczynają obsesyjnie poszukiwać nowych form świętości. Szaleństwo współczesnej codzienności jest zatem również odpowiedzią na profanizację wiary i struktur kościelnych.

A.L.: Pisze Pan, że lęk demaskuje nasze iluzoryczne wyobrażenia na temat szczęścia, chwały i sławy, dodając jednak – za Paulem Tillichem – że jego przezwyciężanie rozpala w nas nadzieję, że zmiany zawsze są możliwe. Jak możemy dziś tę nadzieję pielęgnować i umacniać?

H.B.: Uważam, że odkrycie przez silne i świadome indywiduum własnych lęków było ważnym i nieuniknionym etapem w procesie cywilizacyjnego rozwoju. Źródło nadziei widzę w tym, że z czasem uznamy konieczność radzenia sobie z tymi lękami, a jednocześnie zrozumiemy, że możemy tego dokonać wyłącznie we współpracy z innymi. W przeciwnym razie pozostaje nam już tylko całkowita rezygnacja, która może by i przyniosła ostateczne uwolnienie od lęków, ale za cenę zaparcia się indywidualnej tożsamości. Dopóki człowiek odczuwa strach, wciąż próbuje walczyć w nadziei na lepsze jutro. W języku religii nazwalibyśmy to nadzieją na zbawienie.








Racje - strona główna
Strona "Sapere Aude"