[ Strona główna ]

RACJE

Numer 1

Listopad 2019

Oliver Nachtwey

UPADEK CYWILIZACJI

Socjolog Norbert Elias dopatruje się przyczyn procesu cywilizacyjnej regresji w konfliktach na tle utrzymania władzy oraz w zmianach struktur społecznych, tzw. figuracji relacji między swoimi i obcymi (The Established and the Outsiders). Utrata władzy na rzecz awansujących w hierarchii społecznej grup „outsiderów” wywołuje silny opór i odrealnione pragnienie przywrócenia starego porządku, nie tylko z powodów ekonomicznych. Wielu przeciwników zachodzących zmian odczuwa wręcz „upokorzenie i załamanie poczucia własnej wartości”¹. Swoi żyjący w przekonaniu, że napływ obcych stanowi dla nich zagrożenie, dezawuują ich i stygmatyzują². Taka właśnie jest pierwotna przyczyna cywilizacyjnej regresji, jakiej doświadczamy w ostatnich latach. Żyjącym w poczuciu zagrożenia żadne działania nie wydają się zbyt prostackie lub barbarzyńskie, jeśli miałyby przywrócić dawne porządki. Niezłomna wiara w wyjątkowy charakter własnej kultury jest dla nich ważniejsza niż wszystko. Im słabsza jest ich pozycja społeczna i im silniejsze mają wrażenie, że w walce o swoje przywileje zostali przyparci do muru, tym bardziej nieokrzesane bywa ich zachowanie i tym większe jest zagrożenie, że będą deptać i niszczyć normy społeczne, które oficjalnie sami z dumą popierają. Cywilizowane standardy życia społecznego mają bowiem dla panujących ugrupowań znaczenie tak długo, jak długo pozostają symbolem i narzędziem ich władzy. Dlatego też elity rządzące, klasy i narody mające władzę nad innymi, walczą w imię swoich wartości i standardów cywilizacyjnych przy użyciu metod diametralnie sprzecznych z ideałami, których sami rzekomo bronią. Przyparci do muru zwolennicy wyrafinowanych norm cywilizacyjnych nader łatwo stają się ich największymi niszczycielami; zdumiewająco łatwo przeobrażają się wtedy w zwykłych barbarzyńców.³

Tego rodzaju przejawy cywilizacyjnej regresji występują nie tylko w niższej klasie średniej, ale także wśród elit. Jednak szczególnie podatni na działanie takich mechanizmów zdają się być mężczyźni w średnim wieku z wykształceniem średnim i przeciętnymi dochodami. Szczegółowe analizy nie są na razie możliwe, gdyż badania naukowe dotyczące tego fenomenu dopiero zaczynają się rozwijać.

Co łączy członków tej grupy poza faktem, że po wieczornym posiłku przy rodzinnym stole śledzą albo sami rozpowszechniają w sieci przesiąknięte nienawiścią komentarze? Z pewnością czują się poniżeni i wykorzystani przez elity, przez tryby globalizacji, przez kobiety albo przez uchodźców. Mają wrażenie, że zostali zdegradowani do roli społecznych outsiderów i we własnym kraju stali się mniejszością, z którą nikt się nie liczy. Poczucie społecznej degradacji próbują rekompensować przez „negatywną klasyfikację” innych grup.⁴ Lęk przed utratą dotychczasowego statusu i ograniczeniem dostępu do dóbr kultury rodzi w nich resentymenty i negatywne emocje, zamknięcie się na wszelkie formy odmienności i wiarę w teorie spiskowe – fenomeny znane z wcześniejszych analiz socjologicznych jako typowe cechy osobowości autorytarnej.⁵ Mając powyższe na uwadze, można sformułować hipotezę, w myśl której właśnie to poddanie się rzekomo pozbawionej alternatyw ekonomii wolnego rynku jest głównym źródłem „autorytarnej agresji”.⁶

Ludzie żyjący w poczuciu społecznego wykluczenia tracą wiarę we własną podmiotowość i uciekają się do strategii pozwalających im odzyskać poczucie własnej wartości. Takie metody sprawdzają się zarówno na polu praktycznych działań, jak i na płaszczyźnie percepcji. Paradoksalnym skutkiem tych strategii jest potrzeba uwolnienia się od osobistej odpowiedzialności przez poddanie się dyktatowi autorytarnej instancji zewnętrznej. Norbert Elias, analizując narodowy socjalizm, zwrócił uwagę, że sytuacje zagrożenia mogą rodzić „pragnienie poddania się zewnętrznej kontroli silnego władcy”.⁷ Poprzez rozwijanie resentymentów – pisze Elias – zagrożeni czują się znów silni, odzyskują tożsamość i poczucie przynależności grupowej. Dlatego zasadniczym problemem, jaki niesie z sobą radykalna indywidualizacja, jest pytanie o rolę zbiorowej tożsamości. W końcu, jako gatunek zawsze będziemy zdani na przynależność do „swojego” stada⁸ – konstatuje Elias. Polityka odwołująca się do tożsamości jest zatem również reakcją na erozję wspólnoty oraz ugrupowań i systemów społecznego wsparcia (ang.: intermediary associations). Radykalizacja przywraca człowiekowi poczucie siły i niezależności.

W obecnej przestrzeni politycznej najwyraźniej mamy do czynienia z różnymi grupami, który wypracowane dotąd standardy cywilizacyjne nie wydają się godne utrzymania i ochrony. Członkowie tych grup, wyrwani z dających poczucie przynależności i bezpieczeństwa tradycyjnych struktur społecznych (niem.: entbettete Individuen), poruszają się głównie w przestrzeni Internetu, gdzie niemal w ogóle nie podlegają kontroli społecznej i - nie obawiając się żadnych sankcji - mogą siać nienawiść i dawać upust wszelkim uprzedzeniom. Ostatecznie łączą się w zbudowane na silnych emocjach koalicje „przeżartych resentymentem jednostek. W niemieckiej AfD, na wystąpieniach Donalda Trumpa lub Marine Le Pen. Tym, co ich naprawdę jednoczy, jest negacja naszych standardów cywilizacyjnych w imię urojonej nowej cywilizacji Zachodu.

Tłum. Andrzej Lipiński