RANIĆ SŁOWAMI - NIE ZA SŁOWA

Rozmowa z Salmanem Rushdiem¹

Andrzej Dominiczak: W całej Europie coraz częściej słychać głosy domagające się ograniczania wolności słowa w obronie uczuć patriotycznych i religijnych – muzułmanów i chrześcijan. Czy uczucia tego rodzaju powinny być chronione prawem karnym?

Salman Rushdie: Obraza i zniewaga są zwykłymi elementami codziennego życia ludzi na całym świecie. Wystarczy otworzyć gazetę, żeby się o tym przekonać. Założenie, że może zostać ustanowiony jakiś rodzaj wolnej społeczności, w której ludzie nie będą znieważani lub obrażani, jest absurdem. Musimy sobie odpowiedzieć na fundamentalne pytanie: chcemy żyć w wolnym społeczeństwie, czy nie? Demokracja to nie spotkanie przy herbatce, podczas którego goście siedzą przy stole i prowadzą grzeczną konwersację. W demokracjach ludzie ostro się spierają i brutalnie walczą o swoje racje. Ale nie strzelają!

AD: Czy jednak, głosząc swoja prawdę i krytykując cudzą, nie powinniśmy się samoograniczać po to choćby, żeby nie ranić innych ludzi? Czy w imię abstrakcyjnych wartości powinniśmy znosić opinie i poglądy, które nas oburzają i które uważamy za niebezpieczne?

S.R.: Proszę wybaczyć, ale nie widzę logiki w tej zasadzie „samoograniczenia”. To nie sztuka popierać swobodę wypowiedzi kogoś, z kim się zgadzacie lub czyje poglądy są wam obojętne. Prawdziwa obrona swobody wypowiedzi zaczyna się w chwili, gdy ktoś głosi coś, czego nie możemy znieść. Jeśli nie potrafimy stanąć w obronie jego prawa do głoszenia tego, znaczy to, że nie uznajemy jego swobody wypowiedzi. Hołdujemy jej tylko do momentu, kiedy nie uderzy bezpośrednio w nas samych. Ale wolność wypowiedzi zawsze daje komuś „po nosie”. Fryderyk Nietsche nazwał chrześcijaństwo „jednym wielkim przekleństwem i nieusuwalną skazą na ludzkości”. Czy dzisiaj stanąłby za to przed sądem?

AD. Broni pan nieskrępowanej wolności słowa jako fundamentu demokracji. Czy tak radykalne podejście nie zagraża jednak innym, równie ważnym prawom i wartościom: ludzkiej godności, wolności sumienia czy wolności od dyskryminacji?

S.R.: Pojawia się tutaj kluczowe rozróżnienie: ludzie muszą być chronieni przed dyskryminacją ze względu na płeć, rasę lub orientację seksualną, nie można jednak otoczyć ochroną ich przekonań, bowiem w chwili, gdy uznacie, że jakaś ideologia – religijna czy świecka – jest święta, gdy uznacie, że nie podlega ona krytyce, że nie mieści się w granicach dozwolonej satyry i nie wolno z niej drwić, wolność słowa i wolność myśli stanie się fikcją.

AD.: W Polsce mnożą się procesy o obrazę uczuć religijnych, a satyrycy wyłączają spod swojej krytyki prezydenta i jego żonę. We Francji zakazuje się zaprzeczania zagładzie Ormian przez Turków w latach 1915-1917, a w Wielkiej Brytanii rząd Tony’ego Blaira usiłuje wprowadzić zakaz wypowiedzi, które mogłyby „podżegać do nienawiści na tle religijnym”, co w przypadku wyznawców Allacha, o których tu chodzi, oznacza w praktyce zakaz wszelkiej krytyki islamu i jego wyznawców. Cytując klasyka, pytam zatem: Co robić?

S.R.: Bez względu na to, czy i w jakim stopniu zabiegi te okażą się skuteczne, wolność słowa w dzisiejszej Europie, a także w Stanach Zjednoczonych, jest poważnie zagrożona. Wygląda na to, że musimy od nowa podjąć walkę o wartości, które zdawały się już niezagrożone. Potrzebne jest nowe Oświecenie. Jeżeli dzisiaj pogodzimy się z tym, że nie można otwarcie dyskutować na temat idei, którymi kierujemy się w życiu, sami sobie nałożymy kaganiec. W „wieku świateł” przeciwnikiem numer jeden była tradycja autorytarna i jej główny obrońca, Kościół, który chciał sprawować rządy dusz i utrzymać prawo do określania granic wolnej myśli. W naszych czasach są to fundamentaliści z kręgu różnych religii i cyniczni politycy, którym obojętne są demokratyczne wartości. Nowe oświecenie rzuca wyzwanie jednym i drugim.

Salman Rhusdie – pisarz i eseista, autor Szatańskich wersetów (1988) i Imaginary Homelands (1992); prezes amerykańskiego PEN i współtwórca kampanii „Free Expression is No Offence” brytyjskiego PEN.