O tym, że człowiek jest istotą społeczną napisano już wiele. Przedstawiono na rzecz tej tezy wiele dowodów, zarówno na polu antropologii i filozofii, jak socjologii. Ten właśnie fakt sprawił, że Thomas Paine uwierzył w społeczeństwo.

Koleje losu tego filozofa, działacza i społecznika są burzliwe. Angażował się w spory polityczne w USA, gdzie przyjaźnił się między innymi z Thomasem Jeffersonem. Przeżył też krótki flirt z rewolucją francuską, co skończyło się pobytem w więzieniu. Zresztą, gdyby nie Jefferson, być może nie wyszedłby na wolność. Jako społecznik i filozof zaangażowany był w ideowe konstruowanie nowego ładu w Ameryce. Był też współautorem deklaracji niepodległości, gorącym orędownikiem praw człowieka, sekularyzacji i swobód obywatelskich Najważniejsza jednak była jego wiara w człowieka, w to, że ludzie mogą nauczyć się mądrze wybierać rządy i roztropnie tworzyć swoją przyszłość.

Paine nie był jednak naiwnym idealistą. Poznał dyktaturę i terror, widział, jak szczytne idee mogą zamienić się w żądzę władzy, a ludzie dają się łatwo skorumpować lub popadają w obojętność. Dlatego kładł nacisk na państwo prawa, system bliski współczesnemu państwu obywatelskiemu. Pisząc z doświadczenia XVIII stulecia, rewolucji, zawieruchy społecznej, wojny domowej, walki o prawa człowieka i ciągłego napięcia, jakie towarzyszyło przemianom społecznym w Europie i w USA, Paine uznawał, że rząd, który jest dla ludzi, a nie dla siebie, to podstawa. Rząd taki jest też „złem koniecznym”, ponieważ w świecie idealnym ludzie kierujący się moralnością i odpowiedzialnością mogliby rządzić się sami. W idealnym świecie, weźmy na to w świecie zasad Kantowskich, wystarczyłoby tylko iść za prawem moralnym naszego rozumu i nic innego nie byłoby potrzebne do realizowania społecznych relacji. Nie ma jednak idealnego świata, a próby jego realizacji są niebezpieczne. Od utopi do krwawej rewolucji dzieli nas w zasadzie jeden krok, co pokazała niejedna rewolucja i niejedna wojna domowa. Dlatego Paine stawia na rząd, który realizuje zasadę zabezpieczania praw obywateli, wszystkich obywateli, bez podziałów klasowych, społecznych, ekonomicznych czy religijnych. „Ponieważ bezpieczeństwo jest istotą i celem władzy politycznej, bezsprzecznie wynika stąd, że najbardziej pożądana jest ta forma rządu , która zapewnia nam je przy najmniejszych kosztach i największym pożytku.”² „Cel rządu, to zapewnienie wolności i bezpieczeństwa”³.

Myśl Paine’a, rozwijana w jego traktatach i działaniu społeczno-politycznym, przywołuje koncepcje formułowane o stulecie wcześniejsze przez Johna Locke'a. „List o tolerancji”, czy „Dwa traktaty o rządzie” wypływały z bardzo podobnej sytuacji politycznej i społecznej: wojen domowych, terroru religijnego i przemian społecznych z towarzyszącymi im krwawymi zajściami. Wiek XVII to wiek ludzi udręczonych, zarówno wojną trzydziestoletnią, przemocą i szantażem religijnym, jak zmianami klimatycznymi i coraz trudniejszymi warunkami życia. Dlatego Locke w swoich rozważaniach odpowiada niejako na to zmęczenie i ciągły strach przed terrorem, czy to państwa, czy to kościoła, wskazując, że jedyną drogą do wyjścia z nienawiści i spirali strachu jest utworzenie rządów prawa. Rządy prawa to gwarancje podstawowych wolności: słowa, myśli, sumienia, posiadania, aspiracji życiowych i innych, dzięki którym każdy może się realizować; to także równość wobec prawa, jednak przede wszystkim rządy prawa oznaczają, że każdy podlega prawu właśnie, a nie kaprysom lub ideologii wyznawanej i narzucanej przez władze.

Locke, a po nim Paine, zdawali sobie sprawę, że tak pomyślane prawo i państwo są trudne w realizacji. Rządy prawa wymagają od ludzi świadomości społecznej w nieznanym dotąd zakresie, tego na przykład, że wobec państwa i prawa wszyscy są równi i każdy ma prawo żyć jak chce, jeśli nie krzywdzi innych.

Dla Paine'a społeczeństwo jest błogosławieństwem - zawsze. Dlaczego? Bo tylko w społeczeństwie istnieje możliwość wspólnotowego życia i działania, budowania wspólnego porządku i po prostu bycia razem z innymi. Do tego jednak potrzebny jest rząd, który nie łamie praw człowieka, nie zaburza relacji między ludźmi, nie wprowadza przymusem swojej religii ani swoich przekonań. Wedle Paine’a fakt, że ludzie nie postępują moralnie, że są słabi, że są „tylko” ludźmi, sprawia, że rząd jest konieczny, by prawo było przestrzegane niezależnie od intencji społeczeństwa czy samego rządu.

Zarówno Locke jak i Paine zdawali sobie sprawę z zagrożeń wynikających z istnienia rządu. Pierwszy z nich pisał o konieczności wyboru władzy przez społeczeństwo, że wszyscy powinni podlegać prawu i korzystać z osobistej wolności. To myślenie rozwinął w XIX wieku John Stuart Mill, pisząc o konieczności zagwarantowania praw i swobód obywatelskich w konstytucji, by prawo strzegło obywateli. Mill doskonale rozumiał, że wolność wyboru władzy czy poglądów nie jest wystarczająca. Wystarczy, że większość w parlamencie uzyska silna partia i że będzie dzierżyć władzę zbyt długo, by to zagrażało prawom i wolnościom obywatelskim, nawet jeśli władza wyłoniona jest naprawdę demokratycznie. Dlatego Mill wskazuje na konieczność zabezpieczenia państwa przed monopolem rządu i jednowładztwem, tak by każdy był w rządzie reprezentowany, a jego racje były uwzględniane. Dlatego też tak ważne było dla niego prawo antymonopolowe, niezależny korpus urzędników w państwie oraz prawo każdej grupy społecznej do tego, by pozostawać sobą – do bycia pełnoprawną mniejszością. Równie ważne dla Milla było równouprawnienie kobiet. Ten filozof i polityk walczył o prawa kobiet nie tylko w swych pismach, ale i w parlamencie.

Wszyscy trzej wspomniani przeze mnie myśliciele wyznaczyli rozwój myśli liberalnej i demokratycznej od XVII do XIX stulecia. To ojcowie współczesnej polityki. Wszyscy trzej działali na granicy szaleństwa czasów im współczesnych, przemian politycznych, wiary w społeczeństwo i bliskiego utopii marzenia, by stworzyć coś lepszego niż świat, jaki zastali.

Wiek XX w pewnym sensie przyniósł realizację ich poglądów. 10 grudnia 1948 r. przyjęto Powszechną Deklarację Praw Człowieka (na 58 państw członkowskich ONZ tylko 8 wstrzymało się od głosu). XX wiek to również epoka dekolonizacji, próby rozliczenia się ze zbrodni popełnionych przeciwko ludzkości, wprowadzenie przez Rafała Lemkina pojęcia ludobójstwa i uchwalenie 9 grudnia 1948 r. (między innymi dzięki wysiłkom Lemkina) Konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Wiek XX to także czasy pojawienia się ruchów społecznych, które od czasu wojny w Wietnamie nabrały charakteru realnej siły politycznej (sprzeciw pacyfistów i kontrkultury był z pewnością ważnym czynnikiem kończącym bezsensowną i krwawą politykę neokolonialnych mocarstw). Wiek XX to również czasy, w których powstały i wpłynęły na politykę organizacje takie jak Amnesty International i Human Rights Watch. Okres dojrzałej globalizacji lat 80 i 90 XX wieku, jak również upadek muru berlińskiego i koniec epoki zimnowojennej, dla wielu oznaczał koniec epoki nienawiści i zła. „Koniec historii”, jaki wówczas wieścił Francis Fukuyama, oznaczał początek utrwalenia zasady demokracji i społecznej partycypacji. Piękny sen!

Nie tylko jednak. XX wiek to również terror stalinizmu i faszyzmu. To wojny neokolonialne, które pochłonęły miliony ofiar w Azji i Afryce. Co więcej, sama demokracja okazała się ideą wręcz niemożliwą do realizacji. Śledząc losy demokracji, Robert A. Dahl pokazuje, że tak naprawdę demokracja nie została jeszcze nigdzie w pełni zrealizowana. Już sama idea wolnych wyborów zdaje się utopią. Wybieramy pod wpływem irracjonalnych impulsów, manipulacji, jakim jesteśmy poddawani, emocji i subiektywnych przekonań. Co więcej, nie wszyscy z nas idą na wybory, nawet po uzyskaniu pełni praw wyborczych. Nie wierzymy, że nasz głos coś zmieni, a marudzenie w stylu „mój głos nic nie znaczy” stanowi jedną z największych przeszkód na drodze do demokracji.

Polityka „zwyczajowo odnosi się do walki i kompromisu między ludzkimi interesami i namiętnościami, z dala od trosk zaprzątających nie-ludzi (…). We właściwym sensie odnosi się do stopniowej kompozycji wspólnotowego świata i do kompetencji, których realizowania domaga się kolektyw.”⁵ Polityka jest społecznym działaniem, związanym z całym szeregiem instytucji, ale również kodów postępowania czy narracji i wzorców społecznych. To ludzie, nie zwierzęta, uprawiają politykę, to ludzie bowiem grają konwenansem i wartościami. Nie oznacza to, że polityka nie ma naturalistycznego rodowodu, wszak człowiek jest zwierzęciem, a więc emocje, okrucieństwo i empatia przynależą do repertuaru naszych zachowań. Problem w tym, że czasami jest w nas za dużo emocji i za dużo znaków zapytania. Dlatego potrzebna jest nam dojrzała polityka i język kompromisu. Oczywiście polityka ma za sobą długą ewolucję, od tyranii, feudalnej hierarchii i ekskluzywnego modelu dopuszczenia do głosu tylko nielicznych, aż do modelu współczesnego, otwartego dla każdego chętnego do udziału w życiu publicznym. Wraz z uzyskaniem praw wyborczych, wraz z dopuszczeniem nas do informacji (nawet jeżeli są one przefiltrowane przez media) weszliśmy w świat decyzji i idei politycznych wcześniej zarezerwowanych dla nielicznych. Rzecz w tym, że tego ani nie doceniamy, ani nie widzimy w tym naszej siły i możliwości. Bruno Latour, pisząc o kompromisie pomiędzy interesami i namiętnościami, pokazuje, na czym polega ten kulturowy model i jakie rodzi szanse: to możliwość wypracowania wspólnej drogi.

Polityka to szansa na obywatelskie spełnienie, pojawiająca się wówczas, gdy znikają tyrania i przemoc polityczna. A jednak traktujemy ją jak przekleństwo. Nie dostrzegamy i nie doceniamay możliwości, jakie nam daje. Narzekanie na politykę, podkreślanie własnej bierności lub niemożliwości dokonania czegokolwiek oznacza, że tak naprawdę nie rozumiemy, czym polityka jest lub być może i powinna.