Jeżeli wybaczanie pozostawia trwały ślad na zdrowiu duszy i ciała, dlaczego więc bywa – przynajmniej w Europie – tak rzadko przedmiotem dyskusji? Podczas poszukiwania materiałów do niniejszego artykułu doszedłem do wniosku, że prawie wszystkie znaczące badania na ten temat pochodzą z Ameryki Północnej, podczas gdy w obszarze niemieckojęzycznym naukowe zainteresowanie nim jest niewielkie. Przypuszczam, że powodem takiego stanu rzeczy jest silne zabarwienie religijne pojęcia „wybaczanie” i dlatego w zsekularyzowanej Europie naukowcy mają z badaniem tego zjawiska o wiele większy problem niż ich koledzy w religijnej Ameryce. (Przy okazji warto dodać, że większość tych badań finansuje Fundacja Templetona o mocno religijnej orientacji). Tak skuteczne przyswojenie strategii wybaczania przez religijne mempleksy nie oznacza bynajmniej, że wybaczanie jest możliwe tylko w kontekście religijnym albo że jedynie w takowym może przejawiać się jego pozytywne oddziaływanie. Wykazał to eksperyment amerykańskiego naukowca Kennetha Pargamenta, profesora psychologii na Bowling Green State University w Ohio20. Pargament utworzył trzy grupy składające się z kobiet, które nie radziły sobie ze skutkami wyrządzonych im wcześniej krzywd. Pierwszą grupę poddał treningowi wybaczania umotywowanego religijnie, drugą – opartego na pobudkach świeckich (bez sięgania do argumentów religijnych), a trzeciej grupy – kontrolnej – w ogóle nie skonfrontował z tematem wybaczania. Badanie wykazało, że kobiety z pierwszej i drugiej grupy osiągnęły znaczące postępy, a ich samopoczucie było po zakończeniu eksperymentu o wiele lepsze. Najwyraźniej odwoływanie się podczas treningu do argumentów religijnych nie miało dla procesu wewnętrznego uzdrowienia większego znaczenia. Pojmowanie aktu wybaczania jako koncepcji czysto religijnej byłoby zatem błędem. Jego uzdrawiająca siła ujawnia się niezależnie od tego, czy chcemy wierzyć w Boga, czy też nie. Nie trzeba być człowiekiem wierzącym, żeby w wyniku wybaczania doświadczać wolności będącej skutkiem zerwania kajdan, które zmuszały nas do życia przeszłością i uskarżania się na los z powodu doznanych kiedyś krzywd. Ten, kto wybacza, jest gotów zamknąć swą przeszłość i z całą stanowczością zwrócić się ku chwili obecnej i ku przyszłości. Jest to akt wpływający korzystnie nie tylko na osobę wybaczającą, lecz także na całe jej otoczenie. Nie dziwi więc, że przyjaźnie i związki partnerskie ludzi zdolnych do wybaczania są w porównaniu ze związkami tych, którzy nie rozwinęli w sobie tej umiejętności, z reguły stabilniejsze i szczęśliwsze. Zdarzają się osoby, które przez całe życie żywią do kogoś żal o to, że jeden jedyny raz zapomniał o ich urodzinach. Bywają też tacy, którzy latami każą płacić partnerowi za krótki romans. Jeszcze inni nie potrafią wybaczyć rodzicom, że poświęcali więcej uwagi rodzeństwu i obdarowywali je większą miłością. A jednak istnieją także ludzie zdolni do wybaczenia rzeczy o wiele poważniejszych. Jak ogromna może być siła wybaczania w skrajnych przypadkach, pokazuje zdumiewająca historia rodziny Biehl. Amy Biehl, zaangażowana politycznie studentka college’u w Kalifornii, pojechała na początku lat dziewięćdziesiątych do RPA, by wspierać tam ruch oporu przeciwko apartheidowi. Podczas odwiedzin w jednej z ubogich dzielnic Kapsztadu tragicznym zbiegiem okoliczności natknęła się na zamieszki uliczne i - wzięta omyłkowo za reprezentantkę klasy białych ciemiężycieli - została zlinczowana przez tłum. Czterech młodych mężczyzn, którym udowodniono później zamordowanie Amy Biehl, zostało skazanych na wieloletnie kary więzienia. Kiedy w 1996 roku Nelson Mandela powołał Komisję Prawdy i Pojednania (Truth and Reconciliation Commission), „komitet ds. udzielania amnestii” rozpatrzył ponownie przypadek Amy Biehl. Rodzice zamordowanej studentki, Linda i Peter, przyjechali do RPA, by poprzeć uwolnienie morderców córki. Peter Biehl zwrócił się do komitetu tymi słowami: „Amy z pewnością bardzo poparłaby proces poszukiwania prawdy i pojednania. Przybyliśmy tu po to, by oddać temu cześć i zaoferować naszą najszczerszą przyjaźń. Jesteśmy tutaj […], żeby zastanowić się nad życiem, które zostało odebrane, nie otrzymawszy szansy podjęcia dialogu. Kiedy ten proces zostanie zakończony, będziemy musieli wspólnymi siłami wyruszyć w dalszą drogę”. Wkrótce potem państwo Biehl wypowiedzieli swoje dobrze płatne posady w Kalifornii i założyli w Kapsztadzie Fudację Amy Biehl, która pomaga wejść w dorosłe życie osobom młodym, finansując bogaty program zajęć edukacyjnych i innych form spędzania czasu wolnego. Idea ta już sama w sobie byłaby wystarczająco imponująca, ale jeszcze bardziej niezwykłe jest w tej historii to, że dwóch spośród 4 zabójców Amy Biehl należy dziś do czołowych działaczy fundacji. Proces pojednania rodziców Amy z zabójcami ich córki posunął się tak daleko, że nie tylko wybaczyli im ten straszny czyn, lecz także przez lata współpracy zaprzyjaźnili się z nimi tak bardzo, że Ntobeko Peni i Easy Nofemela nazywają dziś panią Biehl „Mom” (!). Każdy, kto ma dzieci, wie, że trudno wyobrazić sobie rzecz straszniejszą od utraty córki lub syna, zwłaszcza jeśli miałoby to nastąpić w tak okrutny sposób jak w przypadku ukamienowanej i zasztyletowanej w biały dzień młodej Amerykanki. Trzeba sobie uzmysłowić okrucieństwo tego wypadku, by należycie docenić niewiarygodny wręcz akt wybaczenia, na jaki zdobyli się jej rodzice. Mimo że był to proces długi i bolesny, udało im się godnie wybrać w tej strasznej sytuacji najlepsze z możliwych wyjść. Wyciągnęli rękę do ludzi, którzy zamordowali ich córkę, dzięki czemu pomogli nie tylko sobie, lecz także mordercom i ich rodzinom. Wspólnie z Penim i Nofemelą, którzy od lat z zaangażowaniem pracują w Fundacji Amy Biehl, przyczynili się w znacznym stopniu do przerwania spirali przemocy w Republice Południowej Afryki. Skąd państwo Biehl znaleźli w sobie siłę, która pozwoliła im wybaczyć zabójcom córki? Odpowiadając na to pytanie, Peter i Linda odwoływali się do pobudek politycznych, a nie religijnych. Czuli się – podobnie jak ich córka – związani z ideą praw człowieka. Dodatkowym źródłem siły był dla nich przykład Nelsona Mandeli, który po dwudziestu siedmiu latach więzienia, zamiast szukać zemsty, zapoczątkował proces pojednania. Decydującym bodźcem była jednak szansa bezpośredniej konfrontacji z ludźmi, którzy wyrządzili im tak wielką krzywdę. Dzięki temu poznali złożone przyczyny, które w ostatecznym rozrachunku doprowadziły do śmierci Amy, i doszli do przekonania, że Ntobeko Peni i Easy Nofemela na skutek specyficznych życiowych doświadczeń w biednej dzielnicy Kapsztadu nie mogli zachować się inaczej, niż zrobili to owego pamiętnego 25 sierpnia 1993 roku, kiedy zginęła Amy. Wiedza na temat właściwych przyczyn zabójstwa dała państwu Biehl siłę, która pomogła im wybaczyć. Tu właśnie ujawnia się moc paradygmatu niewinności, tak bardzo pomocna w wypracowywaniu w sobie sztuki wybaczania, a to dlatego, że każdy niegodziwy czyn wydawałby się jeszcze bardziej podły, gdyby zakładać, że sprawca dokonał go dobrowolnie. Jakim bowiem sposobem moglibyśmy wybaczyć komuś, kto „z wolnej 225 woli”, w oderwaniu od obiektywnych przyczyn podjął decyzję oszukania nas, zranienia czy właśnie odebrania nam dziecka? Wyrwanie się z pustoszącego błędnego koła winy, kary i zemsty jest możliwe jedynie wtedy, gdy weźmiemy pod uwagę różnorakie uwarunkowania, które doprowadziły do popełnienia zbrodni, i zrozumiemy, że sprawcy też są ofiarami własnej przeszłości. Z tego powodu rezygnacja z idei wolnej woli była dla Alberta Einsteina „pociechą i niewyczerpanym źródłem tolerancji” w obliczu „życiowych ciosów”. Być może oddziaływanie paradygmatu niewinności najtrafniej oddają słowa starej łacińskiej sentencji: Homo sum, humani nihil a me alienum puto – „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Kiedy uzmysławiam sobie, ile nieobliczalnych czynników miało udział w kształtowaniu się mojego obecnego „ja”, pojmuję też, że dziecko, które urodziła moja matka, poddane działaniu innych uwarunkowań, stałoby się zupełnie innym człowiekiem. Najmniejsze zmiany w kodzie genetycznym czy niedobór tlenu podczas porodu doprowadziłyby do tego, że moje całkiem inne „ja” nie pisałoby dziś książek, ale skręcało długopisy w spółdzielni inwalidów. Odmienna sytuacja rodzinna czy obracanie się w innych grupach rówieśniczych mogłyby sprawić, że jako zbrodniarz odsiadywałbym dzisiaj karę więzienia. Gdyby to „ja” wyrosło w jednym ze slamsów w czasach reżimu apartheidu, być może brałoby udział w zamordowaniu Amy Biehl. A jeśli na początku XX wieku urodziłoby się w przesiąkniętej ideą nacjonalizmu niemieckiej rodzinie, niewykluczone, że wyrosłoby na bezwzględnego nazistowskiego siepacza. Uznawanie siebie za „dobrego człowieka” i wyniosłe, pełne moralnej odrazy sądzenie „złych kryminalistów” to wyraz bezmyślnego braku samokrytycyzmu. Kto z największym przekonaniem twierdzi o sobie, że nigdy nie zachowałby się tak jak Ntobeko Peni i Easy Nofemela i nie zamordował człowieka, zapomina, że w warunkach, jakie w 1993 roku panowały w biednej dzielnicy Kapsztadu, byłby po prostu zupełnie kimś innym, niż jest dziś. Rozpoznanie tych zależności prowadzi do wyzbycia się moralnej arogancji, to zaś jest najważniejszym warunkiem umożliwiającym opanowanie sztuki wybaczania. Jedno jest pewne: kto uwolni się od moralnej fikcji zakładającej, że jednostka w momencie popełniania danego czynu mogłaby zachować się też inaczej (zasada alternatywnych możliwości), temu będzie łatwiej wybaczyć. W tej sytuacji nie odbierze on bowiem 226 doznanej krzywdy jako moralnego zła, ale dostrzeże w niej losowe nieszczęście, a to – jak stwierdziliśmy już w pierwszym rozdziale – łagodzi w znacznym stopniu poczucie rozgoryczenia. Śmierć ukochanej osoby jest zawsze bardzo bolesnym doświadczeniem, ale to wielka różnica, czy taką stratę przypisujemy naturalnej przyczynowości tego świata (choroby, klęski żywiołowe), czy też – zgodnie z tradycyjnym podejściem do morderców i zabójców – interpretujemy ją jako skutek wolnej woli człowieka. Uwalniając się od fikcyjnego założenia wolnej woli i traktując morderstwo jako wynik oddziaływania naturalnych uwarunkowań (na przykład neuronalnej aktywności mózgu sprawcy w chwili popełniania przestępstwa), nadajemy mu w pewnym sensie status zwykłej zależności przyczynowej. Nie umniejszy to wprawdzie bólu spowodowanego utratą kogoś bliskiego, ale sprawi przynajmniej, że trucizna moralnego oburzenia nie wpłynie dodatkowo na jego nasilenie się. Wszystko się zgadza, ale jeśli założenie, że argumentacja obalająca zasadę alternatywnych możliwości jest spójna, to czy nie pociąga ona za sobą długofalowych konsekwencji dla systemu prawnego? Czy możemy na podstawie prawnych ustaleń skazać człowieka za to, że w momencie popełniania czynu nie mógł postąpić inaczej? Aby odpowiedzieć na to pytanie, przyjrzyjmy się społecznym skutkom wynikającym z paradygmatu niewinności.