[ Strona główna ]

RACJE

Numer 13

LUTY 2024

Nathan G. Alexander

ATEIZM PRZEMYŚLANY

PERPEKTYWA INTERDYSCYPLINARNA

Abstrakt: Wraz z szybko rosnącą liczbą niewierzących, naukowcy na całym świecie coraz bardziej interesują się badaniem ateizmu i jego historią. Nie ma jednak zgody co do tego, jak najlepiej konceptualizować przedmiot tych badań. W niniejszym artykule podejmuję próbę ponownego przemyślenia terminologii, której używamy w tej dziedzinie badań, a w szczególności zakresu, w jakim można ją zastosować poza krajami Zachodu. Podczas gdy terminy "ateizm" lub "niewiara" są prawdopodobnie używane najczęściej, oba są niewystarczające z wielu różnych powodów. Termin "ateizm" nie jest w stanie uchwycić różnorodności form, jakie przyjmuje niewiara religijna, koncentrując się na kwestii istnienia Boga. Termin "niewiara" również rodzi problemy wynikające przede wszystkim z uznania samej "wiary" za czynnik konstytuujący doświadczenie religijne. Alternatywny termin: "niereligijność" może nam pomóc w tej kwestii, ale choć zakres znaczeniowy tego terminu jest szerszy niż zakresy znaczeniowe "ateizmu" i "niewiary", zastrzeżenia budzi fakt, że pasożytuje on na terminie "religia" - kategorii, której uniwersalne zastosowanie zostało tutaj zakwestionowane.

* * *

W niewielu dziedzinach nauk społecznych podejście interdyscyplinarne jest równie ważne jak w badaniach nad religią i jej przeciwieństwami. Wraz ze wzrostem liczby ateistów i osób niereligijnych na całym świecie, naukowcy¹ coraz bardziej interesują się badaniem ateizmu i jego historią. Nie ma jednak zgody co do tego, w jaki sposób najlepiej konceptualizować przedmiot tych badań, i właśnie w tej kwestii badania interdyscyplinarne mogą być przydatne dla historyków. Podczas gdy "ateizm" lub "niewiara" są być może najczęściej używane przez badaczy,² w pierwszej część artykułu wykazuję, w jakim sensie oba te pojęcia są niewystarczające. "Ateizm" nie jest w stanie uchwycić różnorodności niewiary religijnej, koncentrując się na kwestii istnienia Boga. Również termin „niewiara", choć unika ograniczeń terminu "ateizm", stwarza własne problemy, które rodzi nadmierny nacisk na "wiarę" jako czynnik definiujący doświadczenie religijne. W następnej części artykułu zastanawiam się, czy alternatywny termin "niereligijność", zaproponowany niedawno przez socjolożkę Lois Lee do użytku w badaniach współczesnych społeczeństw, może nam pomóc w tej kwestii. Zakres znaczeniowy tego terminu jest szerszy niż "ateizmu" czy "niewiary", ale również napotyka trudności, w szczególności fakt, że pasożytuje on na terminie "religia".

Ostatnia część artykułu opiera się na wyłaniającej się dziedzinie krytycznych studiów nad religią, która bada samą kategorię religii i kwestionuje jej uniwersalne zastosowanie. W przypadku społeczeństw przednowoczesnych lub niezachodnich kategorie, które opierają się na znanych pojęciach "teizmu", "wiary" lub "religii", stają się jeszcze bardziej problematyczne. Krótko mówiąc, przekraczając granice różnych dyscyplin niniejszy artykuł podejmuje próbę ponownego przemyślenia terminologii, której używamy w badaniach nad religijnością, a w szczególności zakresu, w jakim można ją zastosować poza zachodnią nowoczesnością.

I

Słowo "ateista" weszło do języka angielskiego w XVI wieku, ale dopiero pod koniec XVIII wieku ludzie zaczęli używać tej etykiety do samookreślenia się, ale i wtedy była ich tylko garstka. Historycy spierali się o to, od kiedy możemy mówić o pojawieniu się terminów ateizmu i niewiary. Słynny Lucien Febvre odrzucił możliwość istnienia niewiary w XVI wieku i twierdził, że oskarżenie o "ateizm" w tamtych czasach było po prostu adużyciem. Ostatnio również inni, jak Michael Hunter i David Wootton, argumentowali, że w oskarżeniach o "ateizm" była pewna pozytywna treść, nawet jeśli sam termin oznaczał raczej ogólne niereligijne usposobienie niż jawne odrzucenie wiary w Boga. ³

Od jak dawna istnieją ateiści? Tim Whitmarsh uważał, że tradycja ateistyczna istniała już w starożytnej Grecji i Rzymie. Przemawia za tym fakt, że sam termin pochodzi ze starożytnej greki i ma w niej znaczenie podobne do współczesnego. Za atestę uważano wtedy kogoś, "czyje wierzenia lub praktyki sugerują brak wiary w bogów".⁴ W swojej książce Whitmarsh identyfikuje szereg ateistycznych stanowisk w starożytnym świecie: bezbożne kosmologie, proto-antropologie wiary religijnej, sceptyczne epistemologie i bezbożne filozofie etyczne. Zauważa też, że ateizm "istnieje międzykulturowo", a także "w całej historii",⁵ cytując prace mediewisty Johna Arnolda⁶ i badania etnograficzne Edwarda Evansa-Pricharda nad ludem Azande, w których ujawnił szeroko rozpowszechnione wątpliwości co do wiarygodności "szamanów".⁷

Do uznania obecności ateizmu poza nowoczesnymi krajami Zachodu przekonuje wielu innych historyków. Mitchell Stephens, w swojej historii ateizmu zauważa: "wydaje się, że wątpliwości, sceptycyzm, niedowierzanie lub wręcz zaprzeczanie istnieniu bogów istniały zawsze [...]".⁸ Również Callum Brown pisze, że ateizm "jest „do odkopania” w źródłach w każdym okresie od starożytności po dziś dziś jako kontrapunkt dla kościelnego autorytetu i zjawiska religijności". ⁹

Poza badaniami historycznymi istnieją również polityczne powody poszerzenia zakresu historii ateizmu. Jak stwierdził Whitmarsh: "Głęboka historia ateizmu jest po części kwestią praw człowieka; chodzi w niej o uznanie ateistów za ludzi zasługujących na szacunek i tolerancję.¹⁰ Z pewnością można się z tym zgodzić bez konieczności przyjmowania, że ateizm był i jest ponadczasowy i wszechobecny. W rzeczywistości może to oznaczać niezamierzone przyjęcie teocentrycznej perspektywy poprzez uczynienie pytania o to, czy Bóg istnieje, "odwieczną kwestią", jak mówi Quentin Skinner.¹¹ Takie stanowisko zakłada, że wszystkie społeczeństwa w historii szukały odpowiedzi na pytanie o istnienie Boga, ale wyklucza możliwość, że niektóre z nich mogły je uznać za nieważne.

Nawet gdyby badania nad historią ateizmu ograniczyć do kilku ostatnich stuleci w krajach Zachodu, problem z tym, jak opowiedzieć tę historię i kogo w niej uwzględnić, nie staje się mniejszy. Biorąc pod uwagę pogardę, z jaką ateiści byli przez stulecia traktowani w społeczeństwach zachodnich, ludzie, którzy pretendowali do tej etykiety, byli nieliczni. Istniała jednak również większa grupa tych, którzy kwestionowali twierdzenia o objawieniu i potępiali szkodliwe skutki religii. Wykluczenie tych ludzi tylko dlatego, że nie akceptowali etykiety "ateisty" lub dlatego, że wierzyli w jakieś bóstwo, skutkowałoby głęboko błędnym obrazem. Trudno byłoby opowiedzieć historię ateizmu bez, na przykład, Thomasa Paine'a, deisty, lub Karola Darwina, agnostyka - obaj są omówieni bardziej szczegółowo poniżej. Pominięcie tych rozróżnień i stwierdzenie, że byli oni w istocie ateistami trzeba by uznać za poważny błąd, nie wspominając nawet o tym, że zarówno Paine, jak i Darwin zdecydowanie odrzuciliby tę etykietę.

Czy w takim razie pomóc nam może termin taki jak "niewiara"? To pojęcie bardziej pojemne, co pozwala obejść niektóre problemy związane z wąskim rozumieniem ateizmu. Problem ze sprowadzeniem rozważań na ten temat do kwestii wiary lub niewiary polega jednak na tym, że znaczenie samej wiary nie jest historycznie stałe. Uczeni tacy jak Peter Harrison i Jonathan Z. Smith zwrócili uwagę, że dopiero w ciągu ostatnich kilku stuleci wiara stała się cechą definiującą religię.¹² Od czasów rzymskich do średniowiecza łaciński rzeczownik religio i jego pokrewne formy odnosiły się nie do wiary, ale do praktyki, wewnętrznych cnót lub rytualnych obrzędów. Dopiero w XVI i XVII wieku, w następstwie reformacji, "religia" nabrała współczesnego znaczenia jako "zbioru przekonań na temat kosmosu.¹³ Również w tym okresie po raz pierwszy pojawiła się idea "religii" w liczbie mnogiej, ponieważ wyznania protestanckie oddzieliły się od siebie, a inne "religie", takie jak judaizm i islam, zaczęły być odróżniane od chrześcijaństwa. W kolejnych stuleciach, w XVIII i XIX wieku, w krajach Zachodu dostrzeżono także tak zwane religie Wschodu - praktyki związane z hinduizmem, konfucjanizmem itp. "Religie" uznano za zjawiska występujące na całym świecie, a każda z nich posiadała własny zestaw wierzeń, które można było określić jako prawdziwe lub fałszywe.

Można zatem stwierdzić, że termin "niewiara" wywodzi się z protestanckiej koncepcji religii, której rdzeniem jest przekonanie o istnieniu Boga. Naukowcy społeczni badający dzisiaj religię mówią o jej trzech wymiarach: wierze, przynależności i zachowaniu.¹⁴ Stopień nacisku kładzionego na każdy z tych wymiarów różni się między różnymi tradycjami religijnymi i w ich obrębie. Co więcej, sposób, w jaki jednostka angażuje się w religię w oparciu o te różne wymiary, jest różny. Można na przykład identyfikować się z określoną religią lub przestrzegać jej rytuałów, nie wierząc w jej doktryny. Starożytni Rzymianie, na przykład tacy jak Cyceron (106-43 p.n.e.), skrupulatnie uczestniczyli w tradycyjnych obrzędach, a nawet, w przypadku Cycerona, prowadzili oficjalne ceremonie wróżenia, nie wierząc w ich skuteczność.¹⁵ Są też tacy, którzy wierzą w boga, ale nie chcą przyjąć żadnej konkretnej etykiety ani praktykować swojej wiary w otoczeniu instytucjonalnym. Myślimy tu o tych, którzy identyfikują się jako "uduchowieni, ale niereligijni" lub o sposobie, w jaki Grace Davie scharakteryzowała ostatnią religię w Wielkiej Brytanii jako "wiarę bez przynależności".¹⁶

Protestantyzm kładzie duży nacisk na "wiarę", ale nie musi tak być w przypadku każdej tradycji religijnej. Ujęcie "niewiary" jako centralnego sposobu konceptualizacji przedmiotu naszego badania nieświadomie przyjmuje zatem protestancko-centryczną ideę religii, która rodzi trudności, gdy jest stosowana w innych kontekstach kulturowych.

II

Alternatywna koncepcja "niereligii", zaproponowana przez Lois Lee w badaniach współczesnych społeczeństw, może okazać się pomocna. Niereligijność - pisze Lee - wskazuje na nieobecność czegoś (religii) i obecność czegoś (innego), charakteryzującego się, przynajmniej w pierwszej kolejności, związkiem z religią, ale jednak odrębnego od niej. Niereligijność to zatem każde zjawisko - stanowisko, perspektywa lub praktyka - które jest przede wszystkim rozumiane w odniesieniu do religii, ale które samo w sobie nie jest uważane za religijne.

Innymi słowy, "jest to zjawisko rozumiane jako przeciwieństwo religii".¹⁷ Termin ten może zatem obejmować szeroki zakres stanowisk w odniesieniu do religii i nie jest ograniczony ideą, że religia jest zasadniczo kwestią wiary.

Kolejną jego zaletą jest to, że "niereligia" nie rodzi daleko idących skutków. "Ateizm" wiąże się z wieloma konotacjami i koncepcjami wartości, zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi, w zależności od tego, kto stosuje ten termin i z jakich powodów. Podczas gdy oba terminy są technicznie anachroniczne dla pewnych okresów lub kultur, brak takich skojarzeń z "niereligią" jest kolejnym argumentem za stosowaniem tego terminu. Anachronizmy są prawdopodobnie nieuniknione w pisarstwie historycznym, ale - jak wskazuje Brent Nongbri - jednym z niebezpieczeństw związanych z anachronizmami w historii jest to, że możemy zapomnieć, iż faktycznie ich używano, i zamiast tego trwać w przekonaniu, że używamy języka, który zrozumieliby bohaterowie naszych opowieści z różnych epok.¹⁸ Zaletą sztucznego terminu, takiego jak "niereligia", w przeciwieństwie do "ateizmu", jest to, że zmusza on nas do pamiętania, że używamy anachronizmu jako narzędzia metodologicznego.

Podczas gdy historia "ateizmu", ograniczona jest tylko do tych, którzy przyjęli ten termin, wyklucza one między innymi Thomasa Paine'a i Karola Darwina, gdy termin "niereligijnpść" obejmuje te i wele innych osób, nawet jeśli pojawiają się nowe problemy z jego zastosowaniem. Podczas gdy Paine wierzył w bóstwo, które stworzyło wszechświat, krytycznie odnosił się do wszelkich form objawienia. W swoim Wielu rozumu (1793-4) metodycznie wskazywał na sprzeczności w Biblii i na zgubny wpływ tego, co nazywano "kapłaństwem". W tym sensie Paine wyraźnie przeciwstawiał się dominującemu w tamtych czasach chrześcijaństwu, a współcześni mu chrześcijanie wszystkich wyznań tak właśnie go postrzegali i robili wszystko, co mogli, by obalić jego argumenty w druku. Sprawy stają się nieco bardziej skomplikowane, gdy zdamy sobie sprawę, że Paine uważał deizm za "jedyną prawdziwą religię"¹⁹ i że był zaangażowany w nową deistyczną "religię" - "teofilantropię" - która powstała podczas rewolucji francuskiej.²⁰ Jego deistyczna religia przeciwstawiała się chrześcijaństwu w taki sposób, w jaki robią to dziś "kościoły ateistyczne", takie jak Sunday Assembly w Londynie.²¹ Przypadek Paine'a pokazuje jednak, że granice między religią a niereligią są zmienne i czasem trudne do przeprowadzenia.

Sprawy stają się nawet bardziej mętne, gdy skupimy się na niereligijności Darwina, ponieważ w rzeczywistości zrobił on wszystko, co w jego mocy, aby pozostać w obrębie "religii", nawet gdy upierał się, że "musi zadowolić się pozostaniem agnostykiem".²² Darwin przestał odwiedzać swój kościół parafialny, ale jego żona i rodzina nadal tam uczęszczali, a Darwin wspierał finansowo kościół i misje kościelne za granicą. Utrzymywał bliskie kontakty z liberalnymi duchownymi, a z drugiej strony niechętnie publicznie wiązał się z ruchami świeckimi i ateistycznymi klasy robotniczej, częściowo ze względu na ich poparcie dla kontroli urodzeń. Darwin obawiał się, że doprowadzi to do rozprzestrzenienia się niemoralności w społeczeństwie. Najlepszym przykładem na to, że Darwin jednak szanował religię, był fakt, że po jego śmierci koledzy naukowcy z powodzeniem złożyli wniosek o jego pochówek w Opactwie Westminsterskim, miejscu pochówku królów, królowych i innych wybitnych osobistości.²³ Darwin starał się nie przeciwstawiać religii, ale ostrożnie poszerzać jej granice i pozostawać w jej łaskach. Poprzednie problemy niekoniecznie są zatem rozwiązane, gdy rozważamy te postacie w kontekście "niereligijności", a nie "ateizmu" czy "niewiary", jednak termin ten zachęca nas do myślenia o nich w nowy sposób.

III

Dodatkowym problemem, jaki rodzi termin "niereligijność", jest to, że jest on w oczywisty sposób związany z trudnym do zdefiniowania pojęciem "religii". Brent Nongbri stwierdził w Before Religion, że w naszych czasach religia jest szczególną cechą współczesnego społeczeństwa zachodniego, która została niedoskonale zaszczepiona w innych kulturach pod wpływem zachodniego imperializmu. Dla starożytnych Greków i Rzymian po prostu nie istniało pojęcie będące odpowiednikiem naszego rozumienia "religii". Jak zauważyłem wyżej, łacińskie słowo religio miało inne znaczenie niż współczesne. Co więcej, jak pisze Nongbri, "sama idea bycia religijnym" wymaga towarzyszącej jej idei "niereligijności, a ta dychotomia nie była częścią starożytnego świata idei".²⁴ Nongbri twierdzi także, że ponieważ współczesne pojmowanie religii" powstało wraz z upowszechnieniem się protestantyzmu, "religią" jest "wszystko, co wystarczająco przypomina protestanckie chrześcijaństwo".²⁵ Biorąc pod uwagę, że koncepcja ta powstała w określonym czasie i przestrzeni, Nongbri uważa, że próba rozszerzenia tego rozumienia na inne kultury jest poważnym "błędem".²⁶

Nie wszystko jest jednak stracone. Nongbri dzieli się z czytelnikiem kilku przydatnymi spostrzeżeniami na temat tego, jak radzić sobie z kulturami, które nie znają pojęcia "religii", a jego spostrzeżenia można można oczywiście odnieść do "niereligijności". Historycy przyznają zapewne, że terminy, których używają, czasem nie znaczą tego samego w czasach, o których piszą, jednak mogą być analitycznie użyteczne. Jak pisze: "Nie zadawalibyśmy już pytania "Czy zjawisko X jest religią?". Pytalibyśmy raczej "Czy możemy dostrzec coś nowego i interesującego w zjawisku X, jeśli badamy je jako religię?".²⁷ W naszym przypadku historycy nie staraliby się odkryć, czy dana osoba lub grupa osób była zasadniczo niereligijna lub ateistyczna, gdyż takie rozróżnienie byłoby anachroniczne, ale myślenie o nich jako o części tradycji niereligijności lub ateizmu pomaga rzucić na nie nowe światło. Nawet jeśli nie rozwiązuje to problemów "ateizmu" i "niewiary", myślenie o "niereligijności" w ujęciu historycznym zachęca do zadawania nowych pytań na temat postaci takich jak Paine i Darwin.

Poza spostrzeżeniem, że pojęcie religii ma zastosowanie tylko do niektórych społeczeństw, zdaniem niektórych autorów, takich jak Timothy Fitzgerald, problematyczne jest samo istnienie czegoś takiego jak "religia". Dla niego kategoria "religii" idzie w parze z pojęciami takini jak "polityka", "nauka" i "państwo", które często są pozycjonowane jako przeciwieństwa religii.²⁸ Fitzgerald uważa, że dzielenie naszych badań nad społeczeństwem na odrębne dyscypliny, takie jak "religioznawstwo", w rzeczywistości służy umocnieniu poglądu, w myśl którego pewne kategorie, takie jak "religia" czy "polityka", są w sposób konieczny odrębne. Jego zdaniem, tym, co powinniśmy badać, nie są same "religie", ale włączanie lub wykluczanie pewnych aspektów życia społecznego do kategorii takich jak "religia". Fitzgerald zauważa arbitralną naturę tych praktyk i pyta „dlaczego procedury prawne i tabu chroniące nasze sądy i ideały sprawiedliwości, nasze koncepcje podziału władz, własności prywatnej oraz praktyk giełdowych miałyby być uważane za "niereligijne", a praktyki wróżbiarskie, islamski szariat lub tak zwany potlacz praktykowany przez niektóre rdzenne ludy Ameryki Północnej, czy buddyjska medytacja miałyby być przypisane do koszyka "religia"? [...] Czy królowa Anglii, która jest głową świeckiego państwa, ale jest również głową religii narodowej, ma być traktowana jako funkcjonariusz religijny czy świecki? Czy podnoszenie i opuszczanie flagi narodowej ma znaczenie religijne czy świeckie? ²⁹

* * *

Wraz z destabilizacją kategorii "religii", to, co stanowi ateizm lub niereligijność, powinno być jeszcze raz przemyślane. Ponieważ "niereligijność" z definicji pasożytuje na kategorii "religii", jeśli jakiejś grupie brakuje "religii", brakuje jej również "niereligii". Jeśli "religia" jako kategoria nie istniała przed XVII wiekiem, czym miałoby być i jak miałoby się nazywa przeciwstawienie się i odrzucenie religii? Wracając do przykładu badań Evansa-Pritcharda nad plemieniem Azande, które Whitmarsh przytacza jako część sceptycznej lub ateistycznej tradycji, zapytać można, dlaczego sceptycyzm wobec "szamanów" może być uznany za formę ateizmu, ale za ateizm nie uznamy odrzucenia autorytetu królowej lub pojęcia własności prywatnej?

Sprawy stają się jeszcze bardziej problematyczne, gdy cofniemy się w czasie i wyjdziemy poza kulturę Zachód. Biorąc pod uwagę, że "religia" jest nowoczesną formą życia społecznego w krajach Zachodu, która nie odnosi się do niczego innego na Zachodzie, ale arbitralnie obejmuje pewne aspekty życia społecznego, czym miałyby być nie-zachodnie formy religii lub ateizmu? Niektórzy autorzy uważają ćarwaków (zwanych także Lokajatami), żyjących w starożytnych Indiach w VII wieku p.n.e., za jednych z najwcześniejszych ateistów, którzy samodzielnie odkryli niezachodnią formę ateizmu lub materializmu. Nie zachował się żaden z ich oryginalnych tekstów, więc uczeni musieli poskładać ich filozofię z zachowanych komentarzy autorstwa wrogich im ludów.³⁰ Komentarze te wykazały, że ćarwakowie mieli materialistyczną filozofię, która podawała w wątpliwość wiele założeń hinduizmu, takich jak życie pozagrobowe, istnienie duszy niezależnej od ciała lub realność karmy, a zamiast tego skupiała się na sprawach doczesnych i odrzucała ascetyczne wizje życia. (Należy zauważyć, że naukowcy kwestionowali również ideę, że istnieje coś takiego jak "hinduizm" - lub inne wschodnie "religie" - i zamiast tego podkreślali, że są to najnowsze twory powstałe pod wpływem Zachodu. Idea jednolitego "hinduizmu" pojawiła się tak naprawdę dopiero w XIX wieku.³¹ )

Jennifer Michael Hecht i Mitchell Stephens włączyli ćarwaków do swoich obszernych historii ateizmu.³² Stephens uważa, że ich "poglądy wydają się zgodne z poglądami takich ateistów XXI wieku jak Christopher Hitchens czy Richard Dawkins [...]".³³ Jednak twierdzenie, że ćarwakowie byli ateistami lub odrzucali wiarę w Boga albo bogów, musi być używane ostrożnie w świetle, w którym trudno znaleźć równoważną koncepcję Boga lub bogów. Według Johannesa Quacka słowo brahman, często tłumaczone jako "bóg", może również oznaczać abstrakcyjny, metafizyczny absolut bez żadnych cech, wyzwolenie (moksa), prawdę, czystą świadomość i/lub najgłębszą jaźń każdej istoty (ātman)".³⁴ W hinduistycznej mitologii istnieje również wielu półbogów oraz wiele duchów i demonów, zwanych deva lub devi, ale terminy te mogą również odnosić się do półboskich sił natury lub zasad moralnych.³⁵ Kiedy na przykład mówiy, że ćarwakawie nie wierzyli w Boga lub bogów, musimy być ostrożni, próbując dociec, w co dokładnie nie wierzyli, biorąc pod uwagę, że termin "Bóg" nie jest w pełni przetłumaczalny. Chociaż Quack przyznaje, że istnieją pewne podobieństwa między ćarwakami a współczesnymi ateistami i że dzisiejsi ateiści w Indiach identyfikują się z ćarwakami, „wątpliwe wydaje się [...] utożsamianie krytyki pewnych wierzeń i praktyk panujących w tamtych czasach z poglądami współczesnych ateistów, którzy czerpią z dorobku nowoczesnej nauki, marksizmu, utylitaryzmu, uniwersalnej koncepcji religii i podziału na "naturalne" i "nadprzyrodzone" [...]". . ³⁶

IV

Podejście interdyscyplinarne może ostatecznie nie zapewnić nam żadnych oczywistych rozwiązań omawianych wyżej problemów, ale może posłużyć jako narzędzie do ich identyfikacji. Może też zainspirować dalsze pytania, o to na przykład, czy używane przez nas terminy na określenie poglądów niereligijnych mogą nam pomóc lepiej zrozumieć społeczności spoza kręgu cywilizacji Zachodu, takie jak ćarwakowie, czy też zaciemni ich obraz. Jeśli zaś chodzi o problem przekładalności terminów używanych na Wschodzie i na Zachodzie, Quentin Skinner komentuje go tak: "Terminy, które zastępujemy, mogą nam pomóc w uchwyceniu większej liczby implikacji teorii, niż mógł rozpoznać jej autor, jednak niemal na pewno posłużą również do zaimportowania wielu nieistotnych i anachronicznych znaczeń".³⁷ Gdy o grupach takich jak ćarwakowie mówimy w kontekście szerszej historii ateizmu, musimy dokładnie przemyśleć wprowadzone przez nas pojęcia, takie jak "Bóg", "wiara" i "religia". Próba skonstruowania uniwersalnych narracji o historii ateizmu, niewiary lub niereligijności może wskazywać, że wciąż jesteśmy uwięzieni w zachodnio-centrycznym myśleniu, które przyjmuje za pewnik, że istnieją takie rzeczy jak "religie" i że kwestią centralną jest wiara lub niewiara w istnienie stworzonego przez kulturę Zachodu Boga.